Ne söylesen nafile ne yapsan beyhudedir, edebi elden gidene... "Terbiyem müsaade etmiyor." cümlesi, çok sık kullanılan deyimlerden biridir. Bazen karşı tarafın seviyesine inmemek ve onun gibi çirkin ifadeler kullanmamak için susarız. Ancak bu suskunluk, edepsizlerin böbürlenmelerine sebep olur. Oysaki bazen tartışmalarda karşı tarafa hak verildiği için değil, meseleyi uzatmamak için susulur. (Alıntı) Çünkü ahlaklı olmak bunu gerektirir. İnsanın ağırbaşlı, (vakarlı) ve ölçülü davranmasına edep denir. Arapça kökenli bir sözcük olan edep, haya, utanç ve hicap kelimeleriyle ile eş anlamlıdır.
Mevlâna Celaleddin Rumi'nin "Edep Yahu!" sözü hem yaşadığı dönemde hem de günümüzde en çok alıntı yapılan sözlerden biridir. Bu sözle, insanın aciz bir kul olduğu ve kendine çekidüzen vermesi gerektiği bildirilir. Hak din olan İslam: baştan başa edep ve hayadan ibarettir. “El haya-ü minel iman” haya imandandır. Onun içindir ki Haya ve Edep ikiz kardeştir. Edep, kulun kendisini Cenab-ı Hakkın iradesine tâbi kılması, güzel ahlaklı olmasıdır. Peygamberimiz buyuruyor “Sizin en hayırlınız, ahlakı en güzel olanınızdır.”
“Utanma duygusu” olarak tarif edilebilecek hayâ, “nefsin çirkin davranışlarından rahatsız olup onları terk etmesi” anlamına gelir. Edep ise; güzel terbiye, iyi davranış, güzel ahlak, nezaket, zarafet gibi manalara gelir. Terbiyeli insan, edepli insan demektir. Hadis-i şerifte, buyurulur ki: “Evladınızı edepli, terbiyeli yetiştirin.” Hayânın ikinci boyutu ise insanlara karşı hayâ etmektir. İnsanlara karşı hayâ, başkalarının hak ve hukukuna saygılı olmak, insanlar arasında çirkin, ayıp, kötü ve zararlı davranışlarda bulunmamakla gerçekleşir. “Müslüman, başkalarının elinden ve dilinden emin olduğu kişidir.” (Hadis)
“İman edenler arasında kötülüğün, hayasızlığın yayılmasını isteyenler ve sevenler için dünyada da ahirette de elim bir azap vardır. (Nur Süresi-19) Hayâ insanın izzetli, şerefli, haysiyetli ve onurlu yaşamasını sağlar. Hayâsını yitirmiş bir kişi, onurunu da kaybetmiş demektir. İzzet ve şerefini yitirmiş bir kimseden de her türlü kötülük beklenir. Nitekim Hazreti Âdem’den itibaren bütün peygamberlerin insanlığa ilk öğrettiği ahlaki değerin hayâ olduğu ifade edilir. Bu hususta Sevgili Peygamber Efendimiz (s.a.s); “İnsanların peygamberlerden işittiği ilk söz “Utanmadıktan sonra dilediğini yap!” sözüdür.” Selamla Kalın Selamette Kalın.